Scoping - methodologie

Noot: andere pagina's gaan dieper in op de manier waarop effecten onderzocht moeten worden. O.a. de pagina's over het Gebruik van modellen en de Diepgang en het detailniveau van het onderzoek (tiering) zijn zeker relevant.

Aanpak scoping

De MER-deskundigen en MER-coördinator gaan als eersten aan de slag met de scopingsoefening in het kader van het opstellen van de kennisgeving/aanmelding/startnota/AON. Bij de geïntegreerde RUP-procedure wordt dit ook besproken in het planteam en zijn dus ook de initiatiefnemer, ruimtelijk planner, Team Mer en eventueel adviesinstanties ook in deze vroege fase betrokken. Via de terinzagelegging en het proces van het voorbereiden en opstellen van de richtlijnen spelen ook andere actoren (adviesinstanties, publiek, …) een rol. De finale afbakening is zoals gezegd de verantwoordelijkheid van het Team Mer, via het formuleren van de richtlijnen.

Een van de voornaamste resultaten van de scoping bestaat uit een door de verschillende partijen aanvaard overzicht van de waarschijnlijk significante effecten die in het MER verder onderzocht zullen worden. Dit overzicht kan voorgesteld worden onder vorm van een ingreep-effectschema of impactmatrix. Een dergelijke tabel of matrix legt het verband tussen de ingrepen eigen aan het plan of project (waar relevant opgesplitst per fase: aanlegfase, exploitatiefase, …) en de mogelijk aanzienlijke effecten (of effectgroepen), opgesplitst per discipline. 

Een dergelijke impactmatrix is per definitie een eenvoudig maar daardoor ook beperkt methodologisch instrument, dat niet in staat is alle nuances in beeld te brengen, zeker als het gaat om interdisciplinaire, synergetische en cumulatieve effecten. Deze nuances kunnen aan bod komen in het verdere onderzoek.

Het ingreep-effectschema of de impactmatrix is het resultaat van een lang en uitvoerig denkproces dat bestaat uit verschillende stappen. Om deze stappen correct te kunnen doorlopen is een goede kennis nodig van het plan of project, van de eigenschappen van de omgeving en van de te verwachten oorzaak-effectrelaties, zoals schematisch weergegeven in onderstaande figuur.

Figuur Identificatie van de (vermoedelijk) aanzienlijke effecten

Om deze oefening tot een goed einde te kunnen brengen, is een goede voorafgaande kennis nodig van de kenmerken van het plan of project en van die van het ontvangende milieu. Een systeemmodel vormt een goed hulpmiddel om deze kennis te structureren. Een generiek overzicht van mogelijk relevante effecten van bepaalde types plannen en projecten is ook terug te vinden in de richtlijnenboeken per activiteitengroep. Deze overzichten kunnen een goede vertrekbasis vormen voor een scoping op het niveau van een specifiek plan of project. 

De eerste stappen zijn uitgeschreven specifiek voor RUP's. RUP's leggen bestemmingswijzigingen vast. De effecten van een RUP volgen dus uit de realisatie van het plan, niet uit het plan zelf. De methodologie voor RUP's vertrekt dus vanuit het planvoornemen, de planingrepen en vervolgens de effecten die deze planingrepen hebben op het milieu.

De laatste stappen zijn universeel.

STAP 1 - voor RUP's: Wat is het planvoornemen?

In deze eerste stap wordt het voorwerp van het onderzoek duidelijk omschreven. Hier wordt bepaald wat het planvoornemen is waarvan de effecten moeten worden onderzocht. We spreken van een voornemen omdat er in deze fase van het planningsproces doorgaans nog geen concreet, laat staan afgewerkt, plan voorligt. Er is wel het voornemen om een plan te maken, waarbij er nu al een aantal elementen vast staan (die dus zeker in het plan zullen worden opgenomen), maar ook nog tal van opties voorliggen, alternatieven open staan (die dus ook in de scoping moeten worden bekeken). Een goede beschrijving van het planvoornemen is essentieel want dit is de vertrekbasis voor het onderzoek.

STAP 2 - voor RUP's: Wat zijn de planingrepen?

Uit de beschrijving van het planvoornemen worden de planingrepen afgeleid: ingrepen (handelingen, constructies, exploitaties of de verderzetting ervan) in de ‘leefomgeving’ die door het plan mogelijk/onmogelijk worden gemaakt en die voorafgaand aan het plan niet/wel mogelijk waren.

Om de planingrepen te bepalen moeten we m.a.w. de toestand die zal (of kan) ontstaan na de realisatie van het planvoornemen vergelijken met de huidige toestand van het plangebied (zowel de feitelijke als de juridische toestand, zie deel Referentiesituatie). Het definiëren van planingrepen vereist een denkoefening op realisatieniveau. De effecten van een plan volgen immers altijd uit de realisatie van het plan, niet uit het plan zelf.

Voorbeeld: Een bestemmingswijziging van natuur naar industrie heeft op zich geen effect in het plangebied. Het is de effectieve realisatie van de bestemming industrie (aanleg wegenis, oprichten industriële gebouwen, de productie in de bedrijven, pendel en vrachtverkeer van en naar de industriezone, …) die een effect heeft op het gebied (kappen van bomen, verharden van de bodem, uitstoot van de bedrijven, toename van de mobiliteit, …). De planingreep in dit geval is dus de realisatie van de industrie. Omgekeerd, wanneer een plan een bestemmingswijziging van industrie naar natuur doorvoert in een gebied dat vandaag braak ligt en waar reeds spontane natuurontwikkeling is, dan is de planingreep: het voorkomen van de realisatie van de industrie.

STAP 3 : Welke effecten hebben de planingrepen?    DIVERGERENDE STAP

In deze divergerende stap wordt getracht een zo volledig mogelijk overzicht te krijgen van alle mogelijke effecten. De omvang van deze effecten en de vraag of deze effecten ook daadwerkelijk aanzienlijk zijn is op dit moment nog niet aan de orde, al spreekt het voor zich dat zeer onwaarschijnlijke effecten in deze stap al buiten beschouwing kunnen gelaten worden.

Deze stap wordt bij voorkeur uitgevoerd in een brainstormsetting. Dit laat vruchtbare uitwisselingen van ideeën en inzichten toe tussen de verschillende disciplines (en in een planteam-setting ook vanuit de verschillende achtergronden van de leden) en helpt bij het identificeren van de hogere orde-effecten (hogere orde-effecten zijn effecten die niet rechtstreeks (in eerste orde) het gevolg zijn van het plan of project maar die er via een oorzaak-gevolgketen wel uit volgen. Bijvoorbeeld: baggerwerken verhogen de turbiditeit van het water, wat de lichtdoordringing vermindert en daardoor ook de fotosynthese van aquatische planten. Die verminderde fotosynthese volgt niet rechtstreeks uit de baggerwerken maar wel in hogere orde.). Het helpt ook vast te leggen welke ondersteunende studies nodig zijn om een uitspraak te doen op het niveau van een bepaalde receptordiscipline. 

Voor een RUP: Om de effecten van planingrepen op een vlotte manier te kunnen bepalen, kan het handig zijn om over de effecten na te denken vanuit ‘3 categorieën’ zoals onderstaand figuratief weergegeven:

• effecten in het PLANGEBIED,
• effecten naar en van de OMGEVING,
• effecten op NETWERKEN.

De indeling in 3 categorieën kan, maar hoeft niet opgenomen te worden in de ingreep-effectschema's.

STAP 4: Welke effecten moeten verder worden onderzocht en met welke reikwijdte en/of methode?      CONVERGERENDE STAP

In deze convergerende stap wordt de uitgebreide lijst van mogelijke effecten terug ingeperkt door na te gaan welke van deze effecten (potentieel) aanzienlijk kunnen zijn. Uiteraard kan er op dit moment nog geen gedetailleerd onderzoek uitgevoerd worden naar de milieueffecten, dus het inschatten van de mate van aanzienlijkheid zal grotendeels gebaseerd zijn op een (voorlopig) expertenoordeel.

De vermoedelijke mate van aanzienlijkheid van een effect wordt doorgaans bepaald door enerzijds de kenmerken van het effect en anderzijds de kenmerken van de milieucomponenten uit de omgeving die kunnen beïnvloed worden door het effect. Onderstaande figuur geeft deze relatie vereenvoudigd weer:

Figuur Relatie tussen de kenmerken van het milieueffect en de kwetsbaarheid van de omgeving, in termen van de aanzienlijkheid van het effect

De mate waarin effecten vermoedelijk aanzienlijk zijn is met name te beoordelen in het licht van onder meer:

• de omvang, aard, schaal, duur en omkeerbaarheid van de effecten;
• het belang, de zeldzaamheid, de gevoeligheid of kwetsbaarheid van de milieufactoren die beïnvloed worden door het effect;
• de locatie van het voorgenomen initiatief, in relatie tot de beleidsdoelstellingen en juridische bepalingen die gelden voor de ontvangende omgeving (milieuprioriteiten);

Enkele voorbeelden:

• Als een project geluid en trillingen veroorzaakt, maar er zich binnen de invloedssfeer van de geluidsverstoring geen kwetsbare (in de zin van 'gevoelig' én 'met een hoge waarde') receptoren bevinden (woningen, broedgebieden voor vogels, …) dan is het effect niet aanzienlijk en hoeft het in het MER dan ook niet in detail onderzocht te worden.
• Als een project weinig emissies naar water, lucht of bodem met zich meebrengt en geen geluids- of geurhinder veroorzaakt, en er bovendien weinig menselijke receptoren voorkomen in het studiegebied kan besloten worden dat de effecten op de menselijke gezondheid beperkt zullen zijn en dat de discipline Mens Gezondheid dus niet moet onderzocht worden in het MER.
• Van een visuele verstoring kan aangenomen worden dat ze aanzienlijker is in een beschermd of waardevol landschap dan in een landschap met weinig ruimtelijke en esthetische kwaliteiten.
• Als een plan of project resulteert in een toename in lozingen van afvalwater op het oppervlaktewater, dan hangt de mate van aanzienlijkheid van dit effect onder meer af van de omvang van het effect (geloosde vuilvracht) en van de geldende waterkwaliteitsnormen.

In deze convergerende stap wordt dus voor elke effectengroep uit de vorige divergerende stap bepaald of die al of niet verder moet worden onderzocht. Daarbij kan een onderscheid worden gemaakt tussen effecten die

• Altijd moeten worden onderzocht – te onderzoeken (vb. afgekort als O):
• Moeten worden onderzocht, tenzij ... – mogelijk te onderzoeken (vb. afgekort als M):
• Niet moeten worden onderzocht – niet te onderzoeken (vb. afgekort als N):

Als effecten van planingrepen ook nog geclusterd worden, kan het milieueffectenonderzoek bevattelijker en beknopter beschreven worden, zonder in te boeten op volledigheid. 

Ervaren deskundigen maken deze denkoefening, het bepalen van de vermoedelijke mate van aanzienlijkheid, dikwijls impliciet (‘in hun hoofd’). Op een dieperliggende pagina, gericht op doelpubliek MER-deskundigen en MER-coördinator, wordt een eerder technische uitleg gegeven over een meer gestructureerde aanpak in tabelvorm van deze stap.

STAP 5: Weergave van de scoping in een ingreep-effectschema of impactmatrix

Om de scoping inzichtelijk te maken wordt een tabel opgenomen in het startdocument: een ingreep-effectschema of impactmatrix. 

Van de effectgroepen die op basis van deze analyse kunnen worden beschouwd als ‘niet verder te onderzoeken’ wordt de motivering daarvoor opgenomen. Dit kan in de tabel zelf of, wanneer dit enige toelichting behoeft, aanvullend op de tabel. Op deze wijze wordt duidelijk dat ze niet ‘over het hoofd werden gezien’.

Van de effectgroepen die verder zullen worden onderzocht, in relatie tot één of meer planingrepen, wordt per effectgroep (of per combinatie planingreep-effectgroep) in het startdocument (maar niet in de tabel) aangegeven op welke wijze het verder onderzoek zal worden gevoerd.

Als voorbeeld van het eindresultaat van bovenstaande scopingsoefening staat onderaan een zogenaamde impactmatrix (volg de link die verwijst naar de tabel uit de voorbeelden onderaan deze pagina) . 

Voor een project-MER zijn de stappen nagenoeg gelijkaardig:

• Wat is het projectvoornemen?
• Wat zijn de projectingrepen - zowel voor de (afbraak-), aanlegfase en de exploitatiefase? 
• Welke effecten hebben de projectingrepen - bepalen van de relevante effectgroepen per discipline, rekening houdend met directe en indirecte effecten?
• Welke effecten moeten verder onderzocht en met welke reikwijdte en/of methodologie? 
• Weergave van de scoping in een ingreep-effectschema of impactmatrix - Een goed ingreep effectschema houdt dus rekening met zowel de (afbraak-), aanleg- als de exploitatiefase, bevat alle relevante ingrepen van het project en bepaalt voor welke discipline (en bij voorkeur ook welke effectgroep) er mogelijke of aanzienlijke effecten er verwacht worden en bijgevolg welke effecten er verder onderzocht worden in het MER. 

Voorbeelden van ingreep-effectschema's of impactmatrices

Voorbeeld 1: een project-MER voor de uitbreiding/wijziging van een tankenpark 

Voorbeeld 2: een project-MER voor een slachtshuis

Voorbeeld 3: ingreep-effectschema voor een RUP voor een nieuwe weg

Bemerking: Gezien het een plan-MER betreft, zullen de effecten van de aanlegfase enkel behandeld worden als het gaat om permanente of zeer langdurige effecten. De effect(groep)en zijn mogelijk nog niet aangepast aan nieuwe indelingen voor disciplinespecifieke richtlijnenboeken.

Voorbeeld 4: ingreep-effectschema voor een RUP voor stadsontwikkelingsprojecten (1)

Voorbeeld 5: ingreep-effectschema voor een RUP voor stadsontwikkelingsprojecten (2)

• O: te onderzoeken
• M: mogelijk te onderzoeken 
• N: niet te onderzoeken