De waterbodemverkenner centraliseert informatie met betrekking tot de kwaliteit en kwantiteit van waterbodems in de DOV-verkenner. Zowel ruwe brongegevens beschikbaar bij de verschillende Vlaamse milieu-instellingen, besturen en waterloopbeheerders als verwerkte resultaten binnen specifieke onderzoeksprojecten zijn raadpleegbaar in de Waterbodemverkenner. De waterbodemverkenner promoot de uitwisseling van milieugegevens voor onderzoeks- en beleidsdoeleinden en ondersteunt op deze manier een integraal sediment – en waterbodembeleid. 

De waterbodemverkenner is een initiatief van OVAM en in samenwerking met Vito, VMM, DOV, Vereniging Vlaamse Provincies, De Vlaamse Waterweg, Port of Antwerp-Bruges, Vereniging van Vlaamse Polders en Wateringen. Meer informatie over waterbodems en lopende initiatieven voor professionals en burgers vind je op de OVAM website.

Raadpleeg de handleiding van de DOV-verkenner voor de algemene functionaliteiten.

De Waterbodemverkenner is een publieke tool.

1. Algemeen

De waterbodemverkenner geeft toegang tot het resultaat van het project “Waterbodemverkenner” uitgevoerd door VITO (Notebaert et al., 2018; Clymans et al., 2019; 2020) en het project "Identificeren van hotspots met waterbodemverontreiniging gelinkt aan risico-activiteiten” uitgevoerd door Arcadis (OVAM, 2021). Beide onderzoeksprojecten worden uitgevoerd in opdracht van OVAM en in samenwerking met verschillende waterloopbeheerders.

De onderzoeksprojecten hebben als doel een kostenefficiënte aanpak van de waterbodemverontreiniging te ondersteunen via de berekening van een gebiedsdekkende onderzoeksprioritering op het niveau van waterlopen in Vlaanderen. Dergelijke onderzoeksprioritering heeft als doelstelling om te bepalen voor welke waterloop-segmenten er prioritair een onderzoekstraject zal opgestart worden ter voorbereiding van een eventuele aanpak van verontreinigde waterbodems.

De waterbodemverkenner baseert zich hiervoor op de gekende toestand van de waterlopen. De onderzoeksprioritering waterbodems is dan ook een geïntegreerde maat voor verontreiniging, de ecologische waarde, de kans op duurzaam herstel en het maatschappelijk belang van waterloopsegmenten, uitgewerkt op een ruimtelijk expliciete manier.  Hotspots (i.e. hoogste onderzoeksprioriteit) worden daarentegen geïdentificeerd op basis van de aanwezigheid van historische en huidige risico-activiteiten op watergebonden percelen zonder a priori te beschikken over kennis van de waterbodemkwaliteit in de waterloop.

De kaartbeelden die specifiek relevant zijn inzake het onderzoek naar en beheer van waterbodems worden automatisch geopend bij het openen van de waterbodemverkenner:

Onderstaande figuur is interactieve kaartlaag die het resultaat is van de onderzoeksprioritering waterbodems waarbij via een multicriteria analyse (MCA) een rangschikking van Vlaamse waterloopsegmenten gemaakt is die de onderzoekslijst opmaken.

2. Methodiek onderzoeksprioritering

Hier wordt enkel de methodiek voor onderzoeksprioritering waterbodems samengevat (Notebaert et al., 2018; Clymans et al., 2019; 2020). Het tussentijds rapport over hotspots van waterbodemverontreiniging beschrijft de methodiek op basis van risico-activiteiten (OVAM, 2021).

2.1 Multi-criteria analyse

Voor de doorrekening van de onderzoeksprioritering wordt er gebruik gemaakt van een multicriteria-analyse (MCA) op het niveau van waterloopsegment. Een multicriteria-analyse maakt een gewogen sommering per waterloopsegment van de individuele scores toegekend aan de geselecteerde criteria (zie sectie 2.2):

Score waterloopsegment x = β₁ * Criterium₁ + β₂ * Criterium₂ + …+ β_n * Criterium_n

waarbij

Criterium_i = score tussen -1.5 en 1.5 voor waterloopsegment x op criterium i

β _i = gewicht/belang van criterium i in prioritering

Elk criterium wordt ingedeeld in een aantal klassen op basis van geobserveerde (meet/criterium)waardes, en aan elke klasse wordt een score toegekend. Per criterium wordt deze dan gekoppeld aan een standaard wegingsfactor. De totaalscore (i.e. score waterloopsegment) is de som van de gewogen scores voor alle criteria. Voor elk waterloopsegment wordt een dergelijke totaalscore berekend op basis van de criteria die voor dat segment beschikbaar zijn.

Op basis van de gewogen score wordt elk waterloopsegment beoordeeld naar prioriteit voor verder onderzoek.

2.2 Verklaring criteria

Hier volgt een beschrijving van de acht weerhouden criteria ter ondersteuning onderzoeksprioritering. De acht geselecteerde criteria weerspiegelen de maat van verontreiniging, de ecologische waarde, de kans op duurzaam herstel en het maatschappelijk belang van waterloopsegmenten op een ruimtelijk expliciete manier. Elk criterium wordt opgedeeld in klassen waaraan scores worden gekoppeld, en tevens wordt voor elk criterium een wegingsfactor gedefinieerd (zie sectie 2.3).

2.3 Standaard wegingsfactoren

Per criteria wordt een standaard wegingsfactor gedefinieerd. De gebruikte wegingen stemmen overeen met deze vastgelegd in de BOS_PRIO, en in het geval van de MMIF en Visindex aangepast binnen de studie “Opmaak van een prototype Waterbodemverkenner” (Notebaert et al., 2018).

*Opgelet de belangrijkste criteria hebben betrekking op de maat van de verontreiniging. Deze wordt voorgesteld door Triade Kwaliteitsbeoordeling (TKB) en de fysico-chemische signaalwaarde (FCS). Elk krijgen hun eigen wegingsfactor. Wegens het belang van deze twee criteria, en het feit dat de FCS voor (veel) meer punten beschikbaar is dan TKB (fysico-chemische signaalwaarde is telkens beschikbaar wanneer TKB beschikbaar is), werd beslist om de wegingsfactor van deze eerste te verhogen naar 0.525 wanneer TKB niet beschikbaar is.

2.4 Indeling onderzoeksprioritering

De waterloopsegmenten worden verder ingedeeld naargelang hun gewogen score. Hierbij is er gekozen om de bovengrens en ondergrens automatisch te laten bepalen via percentielen. Hierbij wordt een geordende dataset in 100 delen van gelijke grootte verdeeld. Het k-de percentiel is dan een getal dat de k% kleinere data van de (100 – k)% grotere scheidt, bijvoorbeeld het 95^e percentiel is een getal zodanig dat 95% van de data kleiner is en 5% groter of eraan gelijk.

De waterloopsegmenten in categorie 5 zijn  de 5 procent slechts scorende segmenten en die bovenaan de onderzoekslijst voor aanpak verontreinigde waterbodems eindigen. Het automatische afbakenen van de onder- en bovengrens staat toe om bij aanpassingen van de gewichten met de schuifbalken telkens een nieuwe verdeling (top 5%) te bekomen die vergeleken kan worden tussen scenario’s.

Opgelet: Indien er onvoldoende variatie is in berekende scores op basis van de ingestelde gewichten wordt enkel het 50% en 95% percentiel berekend. I.p.v. 5 zullen er slechts drie categorieën worden weergegeven op de kaart.

3. Functionaliteiten

3.1 Bevraging meetresultaten

Alle achterliggende fysico-chemische meetwaarden kunnen opgevraagd worden door een meetpunt te selecteren in het kaartbeeld ‘Meetpunten fysico-chemische signaalwaarden’ (vanaf 1:50.000). Om de identificatie van probleemparameters te vergemakkelijken is er per polluent (overzicht in Bijlage I) ook:

• een toetsing aan triggerwaarden gerapporteerd waarbij een overschrijding verontreiniging aanduidt, 
• een toetsing aan de bodemsaneringsnormen ter inschatting van potentieel hergebruik BRS als bodem
• een toetsing aan de Vlarebo bijlage VI normen ter inschatting van het potentieel voor bouwkundig gebruik van BRS.

Het is belangrijk te noteren dat het hier historische waterbodemkwaliteitsgegevens betreft die genomen zijn met verschillende motiveringen. Bijkomend waterbodemonderzoek is steeds genoodzaakt om een correct beeld te krijgen van de huidige waterbodemkwaliteit per waterloopsegment.

De resultaten van de doorprik worden weergegeven in een dialoogvenster onderaan de viewer, en bevat volgende informatievelden:

-       Bron: de instantie verantwoordelijk voor het meten van de waterbodemkwaliteit

-       VHA code: de code van het waterloopsegment zoals opgenomen in de Vlaams Hydrografische atlas (versie 11/2020). Enkel meetpunten waarvoor een koppeling mogelijk is, hebben een VHA code.

-       Meetpunt: Alfanumerische code voor meetpunt referentie bij de instantie verantwoordelijk voor de meting

-       Locatiebeschrijving: unieke naam van het meetpunt (indien beschikbaar)

-       X L72, Y L72: x, y coördinaten van het meetpunt (Lambert 72)

-       Datum: moment van staalname

-       Parameter: polluent waarvoor een meetresultaat beschikbaar is

-       Detectieconditie: teken dat aangeeft of de meting gelijk is aan (=), beneden detectielimiet (<) of groter dan een bepaalde grenswaarde (>) is.

-       Meetwaarde

-       Meeteenheid

-       Diepte boven (in m)

-       Diepte basis (in m)

-       Motivatie staalname: kader waarin de waterbodemstalen zijn genomen, i.e. routinematig meetnet (VMM), Ruimingsmeetnet (Cat 1), Ruimingen andere waterloopbeheerder, Onderzoeksproject, Schadegeval, Baggerwerken, niet beschikbaar.

-       Medium: Aard van het staal zijnde sediment of vaste deel van de aarde

-       Overschrijdingsfactor triggerwaarde: Per polluent wordt de geobserveerde meetwaarden vergeleken met vastgelegde triggerwaarden (studie Universiteit Antwerpen; Code van goede praktijk – bijlage 7)

-       Beoordeling triggerwaarde:

-       Potentieel gebruik bodem: Per polluent wordt op basis van bijlage V en bodemsaneringsnormen (BSN) uit Vlarebo het potentieel voor gebruik BRS als bodem getoetst.

*Ifv OM, klei en pH-KCL

-       Overschrijdingsfactor vlarebo bijlage vi: : Per polluent wordt de geobserveerde meetwaarden vergeleken met vastgelegde normen (Vlarebo bijlage VI). Indien norm < detectielimiet wordt een overschrijdingsfactor -1 toegekend.

-       Beoordeling bouwkundig gebruik: Per polluent wordt op basis van Vlarebo bijlage VI het potentieel voor bouwkundig gebruik BRS getoetst.

*Ifv OM, klei en pH-KCL

De resultaten kunnen ook integraal gedownload worden via de knop ‘Resultaten downloaden’. De gebruiker ontvangt dan een word document met een overzicht, inclusief tabel, van de opgevraagde resultaten.

3.2 Weergave ongewogen scores per criteria

Alle achterliggende scores per criteria kunnen opgevraagd worden door een waterloopsegment te selecteren in het kaartbeeld ‘Waterbodems’. Via de link ‘Grafiek Segmentscores’ onder Waterbodems in het dialoogvenster ‘Resultaten van de doorprik’ krijgt de gebruiker een overzicht van alle ongewogen scores per criteria. De criteria waarvoor geen data beschikbaar is worden opgelijst. De gebruiker kan op basis hiervan een eerste inzicht krijgen in welke criteria doorslaggevend waren in de bepaling van de onderzoeksprioriteit.

Bijvoorbeeld de Molenbeek (Netebekken) heeft een hoge onderzoeksprioriteit. Uit de grafiek segmentscores blijkt dat alle criteria met uitzondering van de fysico-chemische signaalwaarde middelmatig tot hoog score. Het waterloopsegment heeft een hoge onderzoeksprioriteit, i.e. bij de top 25% van de onderzoekslijst. Opgelet voor de Visindex is er geen data beschikbaar voor dit waterloopsegment.

3.3 Onderzoeken rol van criteria

Een gebruiker kan eenvoudig het ruimtelijk patroon en de impact van een individueel criteria onderzoeken door de gewichten van de parameters aan te passen en de kaart te herrekenen.

Het ruimtelijk patroon per criteria kan bekomen worden door alle gewichten met uitzondering van het gewenste criteria op nul te zetten. Het kaartbeeld ‘Waterbodems’ weerspiegelt dan de scores van het gewenste criteria in de vorm van een onderzoeksprioriteit. M.a.w. indien enkel een gewicht wordt toegekend aan fysico-chemische signaalwaarde geeft het resultaat aan welke waterloopsegmenten enkel vanuit het ‘waterbodemkwaliteit’ oogpunt een hoge onderzoeksprioriteit ontvangen.

De impact van de criteria en diens gewichten op de onderzoeksprioritering kan onderzocht worden. Wat als het belang van een goede ecologische toestand een hoger gewicht (vb. Structuur van 0.025 naar 0.2) ontvangt ten opzichte van de andere criteria, hoe verandert de onderzoeksprioritering van de waterloopsegmenten in Vlaanderen?

Deze functionaliteit dient enkel om de gebruiker een dieper inzicht te geven in de rol van criteria. Enkel de instelling met de standaard wegingen resulteert in de onderzoeksprioriteit die het huidig integraal sediment- en waterbodembeheer ondersteunt. Er kan altijd teruggekeerd worden naar de originele onderzoeksprioritering door de waterbodemverkenner pagina te herladen of de standaard gewichten uit sectie 2.3 manueel in te voeren.

BIJLAGE I: Parameterlijst meetpunten fysico-chemische signaalwaarden

Uniforme naamgeving op basis van bronbestanden. Deze lijst is niet exhaustief. Enkel parameters waarvoor getoetst wordt aan triggerwaarden en normen zijn opgenomen in deze lijst.